Olej palmowy

Artykuł

Palma oleista, inaczej zwana palmą gwinejską czy olejowcem gwinejskim, to roślina pochodząca z terenów Zatoki Gwinejskiej. W Zachodniej Afryce z jej owoców uzyskiwano olej już 5.000 lat temu. Obecnie jest uprawiana głównie w Indonezji i Malezji, ale jej plantacje zajmują coraz więcej terenów w Ameryce Południowej i Centralnej. Olej z palmy oleistej stanowi ok. 35% ogólnoświatowej produkcji olejów roślinnych, co może być zaskakujące, biorąc pod uwagę fakt, że do 2006 r. to olej sojowy był najpopularniejszym olejem roślinnym. Ze względu na wysoką wydajność upraw palmy oleistej, produkcja oleju palmowego jest o wiele tańsza od produkcji pozostałych olejów, a jego szczególne właściwości pozwalają na łatwy proces przetwarzania. Z tego powodu olej palmowy możemy obecnie znaleźć prawie wszędzie: w naszym jedzeniu (zwłaszcza w jedzeniu przetworzonym i przekąskach), paszach dla zwierząt, kosmetykach, środkach czystości, biopaliwach, świecach.

Liczba m² ziemi potrzebnych do produkcji kilograma olejów roślinnych pokazuje, jak bardzo wydajna jest uprawa palmy oleistej. Z hektara uprawy można uzyskać 3,8 tony oleju palmowego, 0,8 tony oleju rzepakowego, 0,7 tony oleju słonecznikowego i 0,5 oleju sojowego. (Źródło: ourworldindata.org, na podstawie Poore, J., & Nemecek, T. (2018). Reducing food’s environmental impacts through producers and consumers. Science, 360(6392), 987-992)

Skutki środowiskowe

W ciągu ostatnich 20 lat światowa produkcja oleju palmowego wzrosła czterokrotnie i obecnie wynosi ok. 75 mln ton rocznie. Głównymi producentami są Indonezja i Malezja – pochodzi stamtąd ok. 85% światowej produkcji. Wysokie zapotrzebowanie na olej palmowy doprowadziło do deforestacji znacznych połaci ziemi, zwłaszcza w Azji. Pomimo tego, że rozwój upraw palmy oleistej odpowiada na poziomie światowym za jedynie 0,5% deforestacji, to w latach 1972-2015 odpowiadała ona za 47% deforestacji w Malezji i 16% w Indonezji. Według badań połowa nowych upraw palmy oleistej  w latach 1972-2015 rozwijała się na terenach w tym celu wylesionych, a jedynie połowa zajęła miejsce wcześniejszych upraw czy pastwisk. Inne badania wskazują na to, że ok. 45% plantacji palmy oleistej w Azji Południowo-Wschodniej znajduje się na terenach, które w 1989 r. stanowiły las.

Nie bez znaczenia jest fakt, że pod uprawę palmy oleistej wycina się głównie lasy tropikalne charakteryzujące się wysoką różnorodnością biologiczną. Indonezja zajmująca 1,3% globalnego lądu posiada 17% gatunków ptaków, 16% gatunków gadów i 12% gatunków ssaków, a także 10% gatunków roślin kwiatowych. Przekształcenie tych wybitnie bogatych lasów w uprawy rolne, w tym uprawy palmy oleistej, stanowi bardzo poważne naruszenie bioróżnorodności światowej. Tereny przeznaczone pod uprawę palmy oleistej są w przeważającej większości monokulturowe – oznacza to, że na danym terenie uprawia się wyłącznie palmę oleistą, co uniemożliwia przeżycie większości gatunków. Jest zatem oczywiste, że  rosnąca uprawa palmy ma bardzo negatywny wpływ na różnorodność biologiczną. Ponadto, zagrożone lasy tropikalne odznaczają się wysokim poziomem endemizmu, a na ich terenie mieszkają charakterystyczne gatunki, takie jak orangutany, słonie azjatyckie, tygrysy sumatrzańskie czy trzy gatunki nosorożców.

Plantacje palmy oleistej na Borneo. Źródło zdjęcia: flickr.com / European Space Agency (https://www.flickr.com/photos/europeanspaceagency/48320958446/)

Gazy cieplarniane

Uprawa palmy oleistej jest również odpowiedzialna za ilość gazów cieplarnianych w atmosferze. Wiąże się to po pierwsze z wycinką lasów, co wpływa na możliwość absorpcji CO₂. Lasy tropikalne magazynują 46% zasobów węgla na Ziemi, a deforestacja może odpowiadać za nawet 25% emisji dwutlenku węgla. Wylesianie często następuje w drodze spalania istniejącego lasu, co dodatkowo przyczynia się do emisji – przypomnieć można choćby sytuację z 2015 r., kiedy pożary w Indonezji uwalniały do atmosfery więcej CO₂ niż cała gospodarka USA (ok. 16 mln ton dziennie). Spłonęło wówczas 2,6 mln hektarów w ponad 100.000 pożarach sprowokowanych przez człowieka. Należy również zwrócić uwagę, że często pod plantacje palmy oleistej spala się torfowiska, które odgrywają ważną rolę w regionach występowania huraganów i tajfunów oraz są ważnym absorbentem CO₂.

Monokulturowe pole palmy oleistej ma też mniejszą zdolność pochłaniania CO₂ niż naturalny las tropikalny. Ponadto proces przetwarzania owoców palmy oraz użycie nawozów, a także dalszy transport oleju wiążą się z dużymi emisjami CO₂ i N₂O (podtlenek azotu, którego źródłem są nawozy azotowe).

Skutki społeczne

Według raportu Komisji Europejskiej ekonomiczno-społeczne skutki produkcji oleju palmowego są złożone i dość sprzeczne. Z jednej strony, uprawa palmy oleistej pozwoliła na poprawę sytuacji finansowej wielu osobom, zwłaszcza drobnym rolnikom, i stanowi wsparcie dla ekonomicznego rozwoju wiejskich terytoriów krajów Globalnego Południa. Dochody rolników i rolniczek prowadzących uprawę palmy oleistej są znacznie wyższe od tych, na które mogą liczyć uprawiający ryż.

Niemniej jednak organizacje pozarządowe wskazują, że produkcja oleju palmowego jest związana z kradzieżą ziemi (land-grabbing), co pozbawia lokalne społeczności zasobów naturalnych potrzebnych do życia. Według indonezyjskiej organizacji Indigenous People’s Alliance of the Archipelago, która broni praw społeczności autochtonicznej, pomiędzy 40 mln a 70 mln hektarów ziemi powinna należeć do ludów autochtonicznych, podczas gdy państwo uznaje tylko 1 mln – otwiera to możliwość rozporządzania przez rząd terytoriami ludności tubylczej zgodnie z interesem skorumpowanej władzy, a nie obywateli. Ta sama organizacja oszacowała, że spośród 8.000 konfliktów o ziemię, które miały miejsce w rok 2012, połowa związana była z sektorem produkcji oleju palmowego.

Amnesty International przeprowadziła śledztwo dotyczące firmy Wilmar – największego przetwórcy i lidera sprzedaży, kontrolującego 43% światowego rynku oleju palmowego. Raport szeroko opisuje naruszenia praw pracowniczych, m.in. poprzez zatrudnianie dzieci, co w teorii jest w Indonezji nielegalne. Ponadto dzieci często pomagały rodzicom, by ci mogli wyrobić obowiązkową normę zbiorów, w związku z czym ich praca była zupełnie bezpłatna. Inne naruszenia dotyczyły wynagrodzenia, bezpłatnych nadgodzin czy warunków pracy.

Istotny jest również fakt, że ok. 2/3 pracowników na plantacjach palmy oleistej (ponad 2,5 mln osób) stanowią wewnętrzni migranci lub imigranci z innych państw, głównie Bangladeszu, Filipin, Tajlandii i Mjanmy. Prawa pracownicze są naruszane zwłaszcza wobec imigrantów, którzy często pracują w sposób nieregulowany.

Co możemy zrobić my?

Jako konsumenci, każdego dnia decydujemy, co, jak i gdzie chcemy kupować. Oczywistym jest, że inny wachlarz wyboru posiadają osoby żyjące na terenach wiejskich i w miastach, niemniej jednak dostępność Internetu otwiera nam drzwi do bardzo bogatej oferty produktów spełniających wymogi odpowiedzialnej konsumpcji.

• Najważniejsze przy dokonywaniu odpowiedzialnego zakupu jest sprawdzenie etykiety produktu, który nas interesuje. Często zadanie to jest bardziej skomplikowane niż mogłoby się wydawać. Producenci, zdający sobie sprawę z rosnącej świadomości konsumentów i konsumentek, starają się ukrywać „nieetyczne” składniki pod różnego rodzaju nazwami. Stąd też olej palmowy może pojawić się pod ponad 30 nazwami, z których nie wszystkie mogą być jasne. Cetyl Acohol, Sodium dodecyl Sulphate czy Steareth -20 to nazwy, których nie powiązalibyśmy z olejem palmowym na pierwszy rzut oka. Pełną listę nazw, pod którymi można znaleźć olej palmowy znajduje się na stronie Kupuj Odpowiedzialnie. Pamiętać przy tym należy, że dotyczy to nie tylko produktów żywnościowych, ale również kosmetyków czy pożywienia dla zwierząt (także domowych).
• Sprawdzanie w Internecie, w jaki sposób korporacje spełniają swoje obietnice dotyczące korzystania z oleju palmowego pochodzącego tylko z upraw zrównoważonych. W 2010 r. na Consumer Goods Forum, zorganizowanym podczas Szczytu Klimatycznego w Cancun, i w którym wzięli udział najwięksi globalni producenci, tacy jak Coca-Cola, Unilever czy Nestlé, korporacje podjęły zobowiązanie, zgodnie z którym do 2020 r. ich produkcja będzie się odbywać przy wykorzystaniu jedynie materiałów pochodzących ze zrównoważonych upraw. Według WWF jedynie 15 z 173 korporacji, których działania zostały prześledzone, wprowadziły odpowiednie zmiany. Rainforest Action Network przeprowadziło ewaluację firm używających oleju palmowego pochodzącego z Azji Południowo-Wschodniej (Kellogg’s, General Mills, Mondelez, Hershey’s, Mars, PepsiCo, Nestlé y Unilever); według raportu, żadna z korporacji nie spełniła wymogów zrównoważonej produkcji i wszystkie korzystały w mniejszym lub większym stopniu z oleju palmowego pochodzącego z terenów, gdzie mają miejsce lokalne konflikty, np. o ziemię. Wiele z firm, które słabo wypadły w rankingach dotyczących zrównoważonej produkcji, chwali się, że „korzysta z oleju palmowego pochodzącego w 100% z upraw zrównoważonych” – dlatego też warto zaglądać do raportów, a niekoniecznie wierzyć hasłom reklamowym. Najbardziej pozytywne opinie zbiera Ferrero, producent np. Nutelli czy Ferrero Rocher.
• Niekorzystanie z biopaliw, do których wyrobu często używa się oleju palmowego pochodzącego z niezrównoważonych plantacji palmy oleistej.

Pamiętajmy, że jako konsumenci mamy silny głos, a nasze wybory pokazują także dużym firmom, jakie produkty chcemy kupować.

Polecamy również do śledzenia strony na Facebooku: Nie kupuję oleju palmowego.

Źródła:

• https://www.wwf.pl/aktualnosci/bojkot-oleju-palmowego-nie-ma-sensu – Raport WWF „Wpływu konsumpcji oleju palmowego w Polsce na globalne środowisko naturalne i analiza możliwości jego zastąpienia przez inne oleje roślinne”
• https://oko.press/jestesmy-skazani-na-olej-palmowy-nieprawda-wwf-promuje-raport-oparty-na-blednych-zalozeniach/  – odpowiedź Oko.Press na raport WWF
• https://ziemianarozdrozu.pl/artykul/3195/plonaca-indonezja-emituje-wiecej-gazow-cieplarnianych-niz-usa – artykuł o pożarach w Indonezji w 2015 r.
• https://www.ekonsument.pl/a67045_wszechobecny_olej_wszechobecne_szkody.html – krótki artykuł na temat skutków produkcji oleju palmowego organizacji Kupuj Odpowiedzialnie
• https://ec.europa.eu/environment/forests/pdf/palm_oil_study_kh0218208enn_new.pdf – raport Komisji Europejskiej na temat skutków konsumpcji oleju palmowego i istniejących standardów zrównoważonej produkcji (ang.)
• https://portals.iucn.org/library/sites/library/files/documents/2018-027-En.pdf – raport International Union for Conservation of Nature na temat Oleju palmowego i bioróżnorodności (ang.)
• https://palmoilscorecard.panda.org/ – strona WWF o produkcji oleju palmowego (ang.)
• https://www.ran.org/issue/palm_oil/ – strona Rainforest Action Network na temat produkcji oleju palmowego (ang.)
• https://www.spott.org/palm-oil-resource-archive/impacts/social/ – informacja dotycząca Indonezji i ludności autochtonicznej  (ang.)
• https://www.amnesty.org/download/Documents/ASA2151842016ENGLISH.PDF Raport Amnesty International na temat warunków pracy w Wilmarze (ang.)