Artykuł oryginalnie ukazał się po angielsku na stronie nrc.no 3 września 2024.
Autor: Grzegorz Żukowski
Praktykowanie ćwiczeń oddechowych w szkołach w Polsce doprowadziło do obniżenia stresu i lepszych wyników w nauce uczniów i uczennic, a nauczyciele byli w stanie zbudować z nimi lepsze relacje. Czy pozornie proste ćwiczenia oddechowe dla dzieci doświadczających dużego stresu związanego ucieczką przed wojna mogą zmienić całe środowisko szkolne na lepsze?
Marta Smagowicz (NRC) i Magdalena Polańska (w środku) prowadzą ćwiczenie na szkoleniu BLP organizowanym przez NRC Polska, Warszawa, kwiecień 2024 r. Zdjęcie: Monika Ben Mrad/NRC
Od 2022 r. Centrum Edukacji Obywatelskiej (CEO) i Norwegian Refugee Council (NRC) wdrażają w polskich szkołach projekty oparte na Better Learning Programme (BLP). Program BLP został stworzony przez Uniwersytet Arktyczny w Tromsø i Norwegian Refugee Council i od 2012 jest z sukcesem wdrażany przez NRC w działaniach globalnych, m.in. w krajach Bliskiego Wschodu. W odpowiedzi na wyzwania związane z wojną w Ukrainie, a następnie przybyciem ponad 350 000 dzieci z doświadczeniem uchodźstwa do szkół w Polsce, CEO dostosowało BLP do programu redukcji stresu przeznaczonego na potrzeby uczniów i nauczycieli w Polsce.
Odnajdując nadzieję
Anna Chełmińska jest dyrektorką Społecznego Zespołu Szkolno – Przedszkolnego w Kudowie Zdroju, w południowej Polsce. Pomimo wieloletniego doświadczenia zawodowego, nie wiedziała, jak pomóc nastoletniemu Władimirowi z Ukrainy, który miał przystąpić do końcowych egzaminów kończących szkołę podstawową.[1]
„Władimir przyjechał w 2022, krótko po rosyjskiej inwazji. To jest bardzo utalentowany chłopak, zauważyliśmy, jakie ma wyjątkowe zdolności matematyczne i z fizyki” – wspomina Anna. „Jednakże, trudno nam było go zmotywować do czegokolwiek”.
Władimir, który po przyjeździe do Polski został umieszczony w ostatniej klasie szkoły podstawowej, upierał się, że chce zostać w niej na kolejny rok. Zaniepokojona Anna starała się stworzyć Władimirowi jak najlepsze warunki do nauki, aby przekonać go, że poradzi sobie z egzaminami. Wszystko układało się dla niego dobrze w jego szkole w Ukrainie – dlaczego nagle nie w Polsce?
„Wiele rzeczy szło mu dobrze” – mówi Anna – „ale on zdawał się czuć, jakby walił głową w niewidzialny mur”.
Anna zwróciła się o poradę do profesora Jona-Håkona Schultza, psychologa edukacyjnego, który kierował powstaniem projektu BLP.
Profesor Schultz, który regularnie spotyka się z nauczycielami biorącymi udział w programie w Polsce, zwrócił jej uwagę na pięć zasad niezbędnych do poradzenia sobie przez dziecko z konsekwencjami traumy, na których opiera się BLP. Dorośli mogą pomóc dzieciom i młodzieży przejść przez etapy określone w tych zasadach.
Pierwsza zasada mówi o bezpieczeństwie, a druga o samoregulacji. Potrzebne jest przywrócenie poczucia bezpieczeństwa i uspokojenie się. Trzecia zasada mówi o wsparciu ze strony społeczeństwa. Człowiek musi odzyskać przekonanie, że może liczyć na pomoc innych. Czwarta zasada, to ponowne nawiązywanie relacji z innymi ludźmi, a piąta to odzyskanie nadziei na przyszłość.
Powrót do równowagi emocjonalnej po traumatycznym, stresującym doświadczeniu następuje stopniowo. Te pięć zasad jest równie ważnych i istotnych.
Anna zdała sobie sprawę, że Władimir naprawdę potrzebował nadziei na przyszłość – jak mogła mu ją dać? Wciąż był tylko chłopcem, zmagającym się z dużym stresem w nieznanym środowisku, po tym jak wyjechał z kraju ogarniętego wojną.
„Profesor wyjaśnił, że zdezorientowane dziecko potrzebuje autorytetu, który udzieli mu wskazówek. Zrozumiałam, że muszę być tą osobą” – mówi Anna
Kiedy podczas jednej z rozmów Władimir przyznał się Annie do swojej bezradności, ta skupiła się na przekonaniu chłopca, że sytuacja się poprawi.
„Powiedziałam mu, że widzę, jak jest mu teraz ciężko i rozumiem dlaczego. Powiedziałam mu również, że to się zmieni i pewnego dnia wszystko będzie tak, jak było w Ukrainie. To się stanie, ale musi być cierpliwy i nie poddawać się. Wyjaśniłam, że może ufać, że będziemy go wspierać na tej drodze”.
To, co wydarzyło się później, zaskoczyło Annę, mimo że przez cały czas wierzyła w zdolności chłopca.
Władimir, jak każde dziecko uchodźcze z Ukrainy w Polsce, musiał pisać egzamin ośmioklasisty w języku polskim, którego wciąż się uczył. Zdał jednak tak dobrze, że otrzymał czteroletnie stypendium, by uczyć się dalej w liceum niepublicznym.
„Szczerze mówiąc, jestem przekonana, że rozmowa z profesorem Jonem-Håkonem pomogła mi zastosować wiedzę BLP w praktyce. Uświadomiła mi znaczenie mojej postawy i nauczyła mnie, jak ważne jest bycie źródłem siły i otuchy dla dziecka” – mówi Anna.
Anna Chełmińska, nauczycielka z Polski, prowadzi spotkanie Community of Practice organizowane w Warszawie dla osób praktykujących BLP. Warszawa, 9 sierpnia 2024 r. Zdjęcie: Grzegorz Żukowski/NRC
Prosta formuła
Anna twierdzi, że mocną stroną BLP jest jego silne ugruntowanie w teorii i dowodach naukowych, umożliwiając nauczycielom „skupienie się na dobrostanie uczniów, aby mogli poprawić swoje wyniki w nauce”.
Wiele badań wskazuje na negatywny wpływ stresu i traumatycznych doświadczeń na nasze zdolności poznawcze. Skutki pojedynczego traumatycznego wydarzenia mogą trwać latami – a może to być znacznie dłuższe w przypadku wydarzeń, które miały wpływ na dziecko przez długi czas.
W wielu przypadkach dorośli, którzy przeżyli traumę, przechodzą przez pięć etapów odzyskiwania równowagi emocjonalnej samodzielnie, wykorzystując własne umiejętności i zasoby. Tymczasem dzieci potrzebują dojrzałego emocjonalnie dorosłego, który wskaże im drogę.
„BLP ma prostą formułę i został zaprojektowany jako praktyczne narzędzie do zastosowania tej wiedzy w celu wspierania dzieci w szkole” – zapewnia profesor Schultz.
Zmaganie się z efektami stresu i trudnych przeżyć jest też często naznaczone poczuciem wzlotów i upadków, nawracania trudności i powtarzania się problemu. Nauczyciel powinien monitorować takie sytuacje i zapewnić dzieci, że wszystkie te odczucia są naturalne i mogą być częścią procesu.
Profesor Jon-Håkon Schultz rozmawia z nauczycielami podczas spotkania Community of Practice zorganizowanego w Warszawie dla praktyków BLP. Warszawa, 9 sierpnia 2024 r. Zdjęcie: Monika Ben Mrad/NRC
Ćwiczenia z oddychania
Tyle teoria, ale jak to wygląda w praktyce? Nauczycielki pytane o pierwsze wrażenia z wdrażania BLP z dziećmi wspominają, że zaskoczeniem może być to, jak teoria ta sprowadza się do pozornie prostych ćwiczeń z oddychania. Szybko się jednak okazuje, że wspólne skupienie się wraz z dziećmi na oddychaniu daje coś znacznie więcej.
„Kiedy przedstawiam innym nauczycielom założenia, to każdy przechodzi etap lekkiego szoku i zwątpienia. Później jednak jest dużo satysfakcji z wdrażania” – przyznaje Anna.
Magdalena Polańska jest polonistką z 25-letnim stażem, która pracuje w Szkole Podstawowej nr 76 we Wrocławiu. Podkreśla, że ćwiczenia przedstawiane przez BLP, to jak literki alfabetu. To zależy od nauczyciela i dzieci, jak te literki ułożą.
„Bywa tak, że przejdę z dziećmi sesję ćwiczeń z oddychania i na początku nie widać różnicy. Na efekty trzeba poczekać”.
Szkoła Magdy w 2022 musiała zmierzyć z nagłym i ogromnym wyzwaniem przyjęcia dzieci z Ukrainy, z doświadczeniem uchodźczym. Na około 600 uczniów, w krótkim czasie pojawiło się około 150 nowych dzieci nie znających języka polskiego.
„BLP dało nam narzędzia pomagające odpowiedzieć na ich potrzeby” – wspomina Magdalena. Mogła prowadzić ćwiczenia BLP z dziećmi pomimo bariery językowej.
„Miałam taką grupę dzieci uchodźczych w klasie przygotowawczej, z którymi robiłam ćwiczenia oddechowe i rozluźniające. Byli w niej chłopcy, którzy byli bardzo spięci, bo nie czuli się w szkole dobrze. Kiedy zaczęłam jednak z nimi robić te ćwiczenia… widać to było po ich ciałach, jak się rozluźniają i daje im to dużo pozytywnych wrażeń” – wspomina Magda.
„To było trudne, nowe doświadczenie również dla dzieci polskich, które dowiadywały się o doświadczeniach swoich nowych kolegów i koleżanek” – mówi Magda. „Oczywiście BLP to ćwiczenia oddechowe i rozluźniające, ale przede wszystkim to jest podejście do człowieka, zrozumienie go”.
Jednym z ćwiczeń, jakie można zaproponować dzieciom, jest próba określenia na skali od 1 do 5 poziomu stresu, który towarzyszy im w danym momencie. Skala jest całkowicie umowna i można pozwolić sobie na subiektywne jej określenie. Przede wszystkim jest ona okazją dla dzieci, by powiedziały o towarzyszących im odczuciach i emocjach.
Magdalena dostosowała swoje lekcje tak, aby wzmocnić znaczenie relacji z uczniami i zaopiekować się dobrym samopoczuciem wszystkich w klasie.
„Mam głębokie przekonanie, które wynika z mojej pracy nauczycielskiej, że te 5 zasad pomocy psychospołecznej… to jest przepis na poczucie sprawczości, a dzieci teraz tego bardzo potrzebują” – mówi Magda.
Ktoś może dociekać, że taka praktyka z ćwiczeniami BLP na pewno zajmuje sporo czasu na lekcji, a tymczasem nauczyciel musi zrealizować program. Magda argumentuje, że w zamian za czas poświęcony na lekcji na tego typu aktywność, otrzymuje pewność, że dzieci wydajnie uczestniczą w lekcji. Opisuje klasę, którą miała w 2023 r.:
„Najpierw uczniowie mogli zrobić coś co pozwoli im odreagować, ćwiczenia relaksacyjne. Potem, na przykład, robiliśmy oddychanie przeponą. Zajmuje mi coś takiego 10 minut, czasami nawet 15 minut lekcji, ale co dostaję później jest tysiąc razy lepsze, bo nie ma już w dzieciach oporu, a większość rzeczywiście uczestniczy w lekcji. Nigdy nie mam żalu, że coś mi ucieknie, gdy czas jest spędzony efektywnie”.
Magdalena Polańska at BLP training organised by NRC Poland. Warsaw, April 2024. Photo: Monika Ben Mrad/NRC
Oddychanie w programie nauczania
Szkoły potrzebują psychoedukacji – wynika z wypowiedzi Anny Chełmińskiej i Magdy Polańskiej. Elżbieta Krawczyk, Dyrektorka Programowa z CEO, przyznaje, że projekty zostały przez nich tak przygotowane, aby nie tylko zredukować stres wśród uczniów, ale również, by całe szkolne środowisko mogło doświadczyć głębszej refleksji nad dobrostanem uczniów i nauczycieli.
„Widzimy coraz większą potrzebę, by szkoły zajmowały się tematami dobrostanu i redukcji stresu”– mówi Elżbieta. „Przede wszystkim z powodu wyzwań młodych ludzi związanych ze zdrowiem psychicznym oraz przez trudności spowodowane migracją, jak integracja uczniów z doświadczeniem uchodźctwa, w szczególności z Ukrainy… takie tematy powinny być włączone do podstawy programowej przedmiotów takich jak edukacja zdrowotna i omawiane podczas tzw. godzin wychowawczych” – dodaje Elżbieta”
W swoich działaniach rzeczniczych CEO podkreśla znaczenie obniżenia stresu i tworzenia sprzyjających warunków do nauki. CEO wznowi programy dla nauczycieli i szkół w kolejnym roku szkolnym w Polsce, który rozpoczął się we wrześniu 2024 roku.
Bliskość, lekkość i przestrzeń
Zarówno Anna, jak i Magda przyznają, że wielu nauczycieli może mieć opór przed wdrażaniem ćwiczeń z podręczników BLP i uznać je za kolejny obowiązek przy przeładowanym programie nauczania. Na dodatek, obowiązek, który może być daleki od szkolnej codzienności… Później się jednak okazuje, że to jest dokładnie to, co było w szkole potrzebne.
Anna, jako dyrektorka szkoły, ma duży wpływ na to, jaką filozofię nauczania szkoła przyjmuje. Dzięki BLP, razem z kadrą nauczycielską, znacznie więcej wagi przykłada teraz do tego, co robić, aby szkoła nie była miejscem nadmiernie stresującym.
„Wiele czasu zajęło nam uświadomienie sobie tego, ile stresu generują oceny, a ile rywalizacja między dziećmi” – wylicza Anna. „Mnie bardzo pomogło uświadomienie sobie wiedzy, na której opiera się BLP. W stresie po prostu się nie nauczymy”.
Anna przeprowadza regularne ankiety[2] wśród uczniów i uczennic, między innymi z pytaniami o poziom stresu. W trakcie wdrażania BLP, odnotowała zmniejszenie się jego poziomu. „Co ważne, stres związany z problemami z nauką i z relacjami z nauczycielami, stał się marginalny” – mówi.
Magda, która wcześniej uczestniczyła w treningach z uważności, teraz szkoli ludzi w BLP.
„Rozwinęłam skrót BLP na swój sposób, gdzie B to bliskość, L – lekkość, a P – przestrzeń.
„Mogę być w szkole blisko swoich potrzeb i rozwijać bliskie relacje z dziećmi. Lekkość, bo ćwiczenia i zagadnienia BLP mogę podawać krótko, bez spiny i przygotowania, dzięki elastyczności programu. Przestrzeń tworzy się poprzez uwalnianie emocji w ćwiczeniach oddechowych. Odnajduję też w sobie większą odporność i mogę uczyć uczniów wzajemnego zrozumienia i akceptacji innych ludzi”.
[1] Imię zostało zmienione w celu ochrony tożsamości.
[2] Narzędziem do oceny dobrostanu uczniów jest integralny z programem BLP kwestionariusz SLEC.
Szkolenie BLP organizowane przez NRC Polska. Warszawa, kwiecień 2024 r. Zdjęcie: Monika Ben Mrad/NRC
Działania z zakresu integracji edukacyjnej są finansowane przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy Norweskich i EOG w ramach Funduszu Współpracy Dwustronnej.
