Artykuł
Osoby mieszkające i pracujące na wsi, a przede wszystkim zajmujące się rolnictwem, doświadczają strukturalnego, społecznego i ekonomicznego wykluczenia na całym świecie. Po pierwsze, dostęp do usług i dóbr społecznych, a także życia społecznego i politycznego jest na wsi ograniczony. Osoby z regionów wiejskich w krajach globalnego Południa często mają znacznie utrudniony dostęp do większych ośrodków urbanistycznych, gdzie mogłyby rozwijać swoje kompetencje lub dokąd mogłyby przewozić swoje towary. Wszelkie problemy infrastrukturalne, takie jak dostęp do elektryczności czy szpitali, dotyczą w znacznej mierze terytoriów wiejskich. Z drugiej strony, “osoby mieszkające na wsi mogą doświadczać również uprzedzeń, marginalizacji, mikronierówności czy gorszego traktowania ze względu na miejsce zamieszkania. Wieś stereotypowo postrzegana jest jako ostoja zacofania, opóźnienia i konserwatyzmu”1. Dyskryminacja może się przejawiać m.in. “protekcjonalnym traktowaniem osób ze wsi, związanym z przekonaniem o wyższości intelektualnej i cywilizacyjnej osób mieszkających w miastach, postawą wyższościową, nacechowaną pogardą, kpiną i lekceważeniem, postrzeganiem osób mieszkających na wsi jako niedouczonych, prostych, nienowoczesnych czy też przekonaniem, że tylko w mieście można się rozwijać i tylko w mieście żyją wykształcone osoby”2. Skoncentrowanie łańcucha rolno-spożywczego w rękach wielkich przedsiębiorstw i oddalenie producentów żywności od ostatecznego klienta powoduje brak wzajemnego zrozumienia i otwiera drogę do dyskryminacji.
Obecny system ekonomiczny również cechuje nadawanie przemysłowi i usługom charakterystycznym dla ośrodków miejskich większego znaczenia, podczas gdy rola rolników i rolniczek jest pomijana, również na różnych etapach procesu produkcji żywności. Na całym świecie następuje skoncentrowanie rynku spożywczego – od nasion poprzez produkty świeże, aż po produkty przetworzone – w rękach coraz mniejszej ilości korporacji, które z jednej strony oferują pracującym z nimi rolnikom niskie marże na ich produkty, a z drugiej, cenowo wykluczają pozostałych rolników z rynku. Niesprawiedliwe niskie ceny produktów spożywczych uderzają zarówno w małych rolników Unii Europejskiej, jak i globalnego Południa, które zalewane jest subsydiowanymi i tanimi produktami z Północy, o czym można przeprowadzić zajęcia na podstawie scenariusza „Różne perspektywy”. W związku z tym, że większość ceny rynkowej trafia do kieszeni pośredników, rolnicy i rolniczki mierzą się z trudnościami finansowymi i to właśnie na terytoria rolne zamieszkuje większość ubogich świata. Według raportu Banku Światowego 80% osób żyjących w skrajnym ubóstwie i 75% żyjących w umiarkowanym ubóstwie w krajach rozwijających się zamieszkuje terytoria wiejskie3. W tych warunkach kobiety są podwójnie dyskryminowane: ze względu na swoją tożsamość wiejską oraz płeć.
Kobiety pracujące na wsi wykonują bardzo często tę samą ilość prac, co mężczyźni. Odgrywają one znaczącą rolę w rolnictwie, bezpieczeństwie żywnościowym oraz zarządzaniu ziemią i zasobami naturalnymi. W krajach rozwijających się kobiety stanowią 43% osób pracujących w rolnictwie, jednakże bardzo często ich praca wykonywana jest w ramach rodzinnego gospodarstwa należącego do mężczyzny, w związku z czym nie otrzymują one zapłaty za swoją pracę.
Niemniej jednak, oprócz obowiązków związanych z prowadzeniem gospodarstwa, na kobietach spoczywają również nieodpłatne obowiązki domowe związane z opieką: przygotowywanie posiłków, zdobycie wody pitnej, wychowanie dzieci, a także opieka nad osobami chorymi i starszymi. Brak usług publicznych również wpływa na sytuację kobiet na wsi, gdyż często nie posiadają dostępu do przedszkola czy szpitala, w związku z czym muszą zapewniać opiekę dzieciom i osobom wymagającym opieki podczas wykonywania zarazem pracy rolnej. Kobiety odgrywają szczególną rolę w rolnictwie na terenach dotkniętych konfliktami, ponieważ często gospodarstwa zostają pod ich opieką. Równie trudna jest sytuacja kobiet w krajach o wysokim indeksie zachorowań na HIV/AIDS, gdzie spada na nich obowiązek opieki nad licznymi sierotami lub osobami chorymi. Aby rozmawiać o różnicach płci pod względem czasu przeznaczanego na pracę nieodpłatną, zapraszamy do skorzystania ze scenariusza „Ile czasu pracują bez wynagrodzenia kobiety i mężczyźni w różnych częściach świata?”.
Kobiety na wsi nie mogą liczyć na takie same prawa co mężczyźni. Ich dostęp do ziemi jest znacznie ograniczony. W wielu krajach prawo dziedziczenia nadal zawiera postanowienia, według których synowie są uprzywilejowani; zwłaszcza dotyczy to prawa zwyczajowego, które na wielu terenach obowiązuje pomimo swojej niezgodności z prawem państwowym. Kobiety mają również ograniczony dostęp do własności w ogóle, zwłaszcza jeśli chodzi o własność nieruchomości i często kobieta, która wdowieje, nie ma prawa do otrzymania własności po swoim mężu.
Źródło: http://www.fao.org/3/a-i5488e.pdf
Źródło: http://www.womanstats.org/substatics/LO-SCALE-3-2017.png
Ograniczony dostęp do ziemi to nie tylko problem niektórych krajów globalnego Południa. W Hiszpanii dopiero w 2012 roku własność gospodarstwa wiejskiego mogła być dzielona. Do tego czasu każde gospodarstwo mogło mieć wyłącznie jednego właściciela, którym najczęściej był mężczyzna. Tylko jego składki się naliczały, w związku z czym kobieta, która razem z mężem prowadziła gospodarstwo, nie tylko nie posiadała własności, ale nie mogła nawet liczyć na emeryturę. Po śmierci partnera dostawała na własność gospodarstwo, ale nie przechodziły na nią uprawnienia do emerytury. Pomimo tego, że możliwość dzielenia tytułu własności została wprowadzona już kilka lat temu, w 2018 zaledwie 609 gospodarstw skorzystało z tego prawa4.
Zarazem kobiety mają ograniczony dostęp do środków produkcji oraz usług np. doradczych, które pozwoliłyby na wprowadzenie innowacyjnych technologii, które doprowadziłyby do rozwinięcia gospodarstwa bądź pozwoliły na adaptację do zmiany klimatu. Według FAO kobiety są często wyłączane z programów dotyczących nowych technologii i zrównoważonych praktyk rolniczych5.
Brak lub ograniczenie dostępu do ziemi wpływa na dostęp kobiet do mini-kredytów – według FAO w większości krajów dostęp ten był niższy o 5-10%. Wpływa to nie tylko na brak możliwości inwestycji, która mogłaby przynieść dodatkowe dochody dla gospodarstwa, ale również trudności w adaptacji do zmiany klimatu. Na temat znaczenia mikro-kredytów dla przedsiebiorczości kobiet można przeprowadzić lekcję na podstawie scenariusza „Mikrokredyty, kobiety i przedsiębiorczość”.
Bariery strukturalne i dyskryminujące normy społeczno-kulturowe ograniczają możliwości decyzyjne kobiet oraz ich uczestnictwo w życiu społecznym. Zdanie kobiet rzadko jest uwzględniane w podejmowaniu decyzji dotyczących inwestycji w gospodarstwo, a w niektórych regionach tylko mężczyźni mają prawo do uprawy określonych roślin i dostęp do rynku6. Kobiety bardzo często nie posiadają głosu w sprawach publicznych ani reprezentacji w instytucjach państwowych, związkach zawodowych, spółdzielniach rolnych.
Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet7 zwraca uwagę na “szczególne problemy stojące przed kobietami na wsi i ważną rolę jaką odgrywają one w życiu gospodarczym swoich rodzin, zwłaszcza przez pracę w tych dziedzinach gospodarki, w których praca nie jest wynagradzana” (art. 14) i zachęca Państwa do podjęcia kroków w celu likwidacji dyskryminacji kobiet w środowiskach wiejskich, m.in. poprzez zapewnienie im dostępu do kredytów i pożyczek dla rolników, odpowiednich warunków życia i edukacji szkolnej i pozaszkolnej, w tym nauki czytania i pisania.
Aby podkreślić rolę kobiet w rozwoju obszarów wiejskich i ich walki przeciwko ubóstwu, od 2008 roku 15 października obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Kobiety Wiejskiej. W rezolucji 62/136 zauważono również rolę starszych kobiet w opiece nad dziećmi i gospodarstwami rolnymi w przypadku migracji części rodziny. Według słów Ban Ki-moona, byłego Sekretarza Generalnego ONZ, “Kobiety żyjące na obszarach wiejskich stanowią ważną, znaczącą i pokaźną część populacji. Prowadzą one gospodarstwa rolne i pracują na roli, zajmują się ogrodnictwem, handlem i biznesem, są liderkami społeczności. Kobiety wiejskie w ogromnym stopniu przyczyniają się do zapewniania środków utrzymania swoim rodzinom i społecznościom. Ich praca odgrywa kluczową rolę w zwiększaniu dobrobytu rodzin, rozwoju gospodarek na szczeblu lokalnym i narodowym, tym samym wnosząc realny wkład w produkcję rolniczą”8.
Tegoroczny Dzień Kobiety Wiejskiej jest obchodzony pod znakiem “Wiejskie kobiety i dziewczyny wzmacniają odporność na zmianę klimatu”, aby przypomnieć, że nie ma możliwości osiągnięcia zrównoważonego świata bez udziału tych właśnie kobiet. Przy okazji zwraca się uwagę, że pomimo iż zmiana klimatu dotyka wszystkich obywateli świata, to kobiety są też częściej narażone na skutki zmiany klimatu, o czym pisałyśmy w artykule z okazji Międzynarodowego Dnia Dziewczynek.
Jednocześnie kobiety odgrywają ważną rolę w zakresie ochrony środowiska. To one zajmują się ochroną nasion i lokalnych gatunków roślin, które w łatwiejszy sposób adaptują się do zmiany klimatu i stanowią niezastąpione źródło genów w przypadku, gdy odmiany handlowe przestają funkcjonować w obecnych warunkach klimatycznych9. Zachowują przy tym część tradycji rolnej, a także zapewniają bioróżnorodność, która jest istotnym elementem walki ze zmianą klimatu.
Kobiety mogą odgrywać aktywną rolę w praktykach adaptacyjnych i mitygacyjnych, jeśli będą miały równy dostęp do edukacji, środków produkcji, rynku, informacji, a także usług i technologii. Kiedy kobiety mają zapewniony głos w procesie decyzyjnym, istnieje większa szansa na wprowadzenie zmian walczących ze skutkami zmiany klimatu. Według badań cytowanych przez Ramową konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu państwa, w których parlamentach zasiada więcej kobiet są bardziej skłonne do ratyfikacji międzynarodowych umów w sprawie ochrony środowiska10.
1Justyna Struzik, Spoza centrum widać więcej, 2015, str. 128 http://www.przestrzenkobiet.pl/assets/publikacje/spozacentrum.pdf
2 ibid., str 128-129
3 World Bank Group, Who Are the Poor in the Developing World?, 2016 https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/25161/WPS7844.pdf?sequence=1&isAllowed=y
5 FAO, Mujeres rurales: luchando por lograr impactos transformadores de género, 2017 http://www.fao.org/3/I8222ES/i8222es.pdf
6 FAO, The state of food security and nutrition in the world, 2018, str.92 http://www.fao.org/3/i9553en/i9553en.pdf
7 https://amnesty.org.pl/wp-content/uploads/2016/04/Konwencja-Likwidacja-dyskryminacji-kobiet.pdf
10 https://unfccc.int/news/5-reasons-why-climate-action-needs-women
Ciekawe linki:
Krzysztof Cibor, “Rolnictwo w Afryce: kobiety pracują, mężczyźni dzielą zyski”, 2015 https://krytykapolityczna.pl/gospodarka/rolnictwo-w-afryce-kobiety-pracuja-mezczyzni-dziela-zyski/
Jędrzej Winnicki, “Kim są współcześni właściciele gruntów”, 2017 https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/swiat/1702512,1,kim-sa-wspolczesni-wlasciciele-gruntow-na-ziemi.read
Komisja Europejska, “Poverty and social exclusion in rural areas”, 2008 https://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=2087&langId=en
Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, “Overview of linkages between gender “Recent studies reveal that not and climate change“ 2013 https://www.undp.org/content/dam/undp/library/gender/Gender%20and%20Environment/PB1-AP-Overview-Gender-and-climate-change.pdf
FAO, Mujeres rurales: luchando por lograr impactos transformadores de género, 2017 http://www.fao.org/3/I8222ES/i8222es.pdf
FAO, Tackling climate change trough rural women’s empowerment, 2018 http://www.fao.org/3/ca0178en/CA0178EN.pdf
FAO, The state of food and agriculture. Women in agriculture: Closing the gender gap for development 2010-2011 http://www.fao.org/3/a-i2050e.pdf
FAO, Gender and land statistics, 2017 http://www.fao.org/3/a-i5488e.pdf
Wideo:
FAO, Closing the gap between men and women in agriculture https://www.youtube.com/watch?v=uDM828TpVpY
